فیل ماهی یا بلوگا (Huso huso)، از راسته تاس‌ماهیان، بزرگ‌ترین ماهی دریای خزر است. زیستگاه اصلی این آب‌زی دریای خزر و دریای سیاه است و گهگاه در دریای آدریاتیک هم دیده شده و هم‌اکنون در فهرست گونه‌های به‌شدت در معرض خطر انقراض دارد. خاویار آن گران‌ترین نوع خاویار است. نمونه‌هایی از آن‌ها با وزنی در حدود ۱۴۰۰ کیلوگرم و سنی بیش از ۱۰۰ سال صید شده‌است. هر دو یا سه سال یکبار تخم ریزی می‌کند و بین ۱۴ و ۱۷ سالگی بالغ می‌شود. طول آن از یک و نیم متر تا بیش از چهار متر است. رکورد صید آن در ایران ۱۲۵۰ کیلوگرم بوده‌است که از آن ۲۳۰ کیلوگرم خاویار طلایی، که گرانترین نوع خاویار است، استحصال شد.

زیستگاه

کشورهای حوضه دریای خزر. خارج از دریای خزر در کشورهایی مثل آلبانی، بوسنی، بلغارستان، گرجستان، ایتالیا، قزاقستان، ترکیه و اوکراین بومی است. در کشورهایی نظیر سوئد و لتونی معرفی مصنوعی شده و متأسفانه در کشورهایی هم منقرض شده، نظیر اطریش، اسلونی، اسلواکی، صربستان و مجارستان.

آبهای شیرین، شور و لب شور، دارای بسترهای گلی. نزدیک به بستر زندگی می‌کند. بیشتر در عمق ۷۰ تا ۱۸۰ متری حضور دارد. در عمق بیش از ۳۰۰ متری دریای خزر نیز صید شده‌اند. بطور کلی به اعماق بیشتر از سطح علاقه‌مند است. در طی کاهش عمق دهه هفتاد دریای خزر، فیل ماهیان از کرانه‌های شمالی به مرکز و جنوب مهاجرت کردند، که این امر بطور غیر مستقیم می‌تواند با منابع غذایی مرتبط باشد.

از ۲۷ گونه ماهی خاویاری در جهان پنج گونه پراهمیت ماهیان خاویاری از جمله فیل ماهی (بلوگا)، تاس ماهی ایرانی، تاس ماهی روسی، شیپ و ازون برون در دریای خزر موجود است که همین امر موجب صادرات مرغوب‌ترین خاویار از طریق کشورهای حوزه خزر شده‌است.

اکوسیستم‌های محل پراکنش

دریای خزر، دریای آدریاتیک، دریای اژه، دریای سیاه، دریای مدیترانه، دریای آزوف، دریای مرمره، دانوب، دون، رودخانه کوبان، اورال، ولگا، سفیدرود

مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک

شکل بدن: بدن باریک و به سمت دم باریکتر می‌شود. پوزه کوتاه و مخروتی که ۷ تا ۱۲٫۵ درصد طول کل است. طول سر، حدود ۱۸ تا ۲۳ درصد طول کل است. قطر چشم حدود ۷ درصد طول سر می‌باشد. ارتفاع بدن حدود ۱۵ درصد طول کل بدن است. طول استاندارد حدود ۸۷ درصد طول کل است.

۱۷ تا ۳۶ خار آبششی دارد. دارای سبیلک بلند و فشرده یا گرد است که دارای رشته‌هایی می‌باشد. سبیلکها به دهان می‌رسند. شعاعهای غیر منشعب باله مخرجی ۲۲–۴۱(بعضی منابع ۲۸ تا ۴۱)و باله پشتی ۴۸–۸۱(بعضی منابع ۶۲ تا ۷۳) می‌باشد. این ماهی بطور کلی فاقد خار یا شعاع سخت در باله‌ها است.

مقطع عرضی بدن فیل ماهی دایره‌ای است. دهان فیل ماهی، زیرین است. پوزه به نسبت سایر تاسماهیان متوسط و تا حدی به سمت بالا است.

فیل ماهی دارای پنج ردیف صفحهات استخوانی روی بدن است. ردیف پشتی ۱۱ تا ۱۴ صفحه (اولین صفحه کوچتر ازبقیه)، ردیف‌های پهلویی ۴۱ تا ۵۲ صفحه در هر طرف، و دو ردیف شکمی، ۹ تا ۱۱ صفحه استخوانی در هر کدام.

رنگ بدن در پشت خاکستری، در پهلوها روشنتر و در ناحیه شکمی سفید است. بین نر و ماده، تفاوت ظاهری شاخص وجود ندارد. در ایران طرحی برای تعیین جنسیت فیلماهی قبل از بلوغ با موفقیت انجام شده که در ادامه این صفحه به آن اشاره خواهد شد.

اندازه: حداکثر طول ۶ متر و وزن، یک تن. در خارج از ایران ۸ متر و ۳۲۰۰ کیلوگرم گزارش شده‌است. اندازه رایج ۲۱۵ سانتیمتر است. اندازه در سن بلوغ حدود دو متر است. گرانترین و بزرگترین ماهی آب شیرین، ثبت شده در کتاب رکوردهای گینس.

سن: این ماهی تا ۱۱۸ سال عمر می‌کند. بیشترین فراوانی صید شده در ایران طبق آمار سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۳، ۱۴ تا ۱۶ سال بوده‌است.

غذا: در جوانی از پلانکتونهای جانوری، سخت پوستان کفزی، کرمها، حشرات کفزی و بی مهرگان، و به تدریج ازنکتونها، ماهیانی نظیر کلمه (Rutilus rutilus)، سیاه کولی(Vimba vimba)، شیشه ماهی (Atherina boyeri)، و کپور (Cyprinus carpio) و در فصل مهاجرت به رودخانه از ماهی استرلیاد (Acipenser ruthenus) و سوف معمولی (Stizostedion lucioperca)، کاراس (Carassius carassius)، ماهی سیم (Abramis brama)، ماش ماهی (Aspius aspius) و بسیاری ماهیان دیگر تغذیه می‌نماید. طیف غذاهای گزارش شده فیل ماهی در کشورهای مختلف بیش از سی گونه ماهی را در بر می‌گیرد. در مراحل اولیه زندگی، همنوع خواری نیز در آن‌ها دیده شده‌است. جدی‌ترین رقیب غذایی فیل ماهی در دریای خزر که چینین رژیم غذایی گسترده‌ای دارد، فوک دریای خزر می‌باشد که بیش از ۶۱ درصد شباهت غذایی دارند.

کروموزوم: تعداد کروموزومهای دیپلوئید/زیگوتیک(2n) در منابع مختلف ۶۰–۶۰، ۱۱۶–۱۱۶ و ۱۱۸–۱۱۸ گزارش شده‌است. تعداد کروموزومهای هاپلوئید/گامتیک(n) هم در گزارشها ۳۰ و ۵۹ گزارش شده‌است. این مطالعات در روسیه (ولگا، دن، روستوف) و ایتالیا (رود پو) انجام شده‌اند.

خصوصیات رفتاری: شکار خود را تعقیب می‌کنند. در عمق ۱٫۵ تا ۳۰ متری دریای خزر، بیشتر شکارگری می‌کنند. برای انسان بی‌خطر هستند.

تولید مثل و تکثیر

سن بلوغ در فیل ماهی ماده، ۱۴ تا ۱۶ سالگی (گاه تا ۲۰) و در فیل ماهی نر ۱۹ تا ۲۲ سالگی (بعضی گزارشها ۱۰ تا ۱۶ سالگی) می‌باشد. طول آن‌ها در این زمان حدود دو متر است.

برای تولید مثل، مهاجرت بهاره یا پاییزه به رودخانه‌ها دارند. اما در فصل بهار بیشتر مهاجرت صورت می‌گیرد. زمان تولید مثل به طغیان آب رودخانه بستگی زیادی دارد.

بستر رودخانه محل تخمریزی، سنگلاخی و قلوه سنگی به همراه ماسه می‌باشد و سرعت آب ۱٫۵ تا ۲ متر در ثانیه و با عمق ۴ تا ۱۵ متر باید باشد.

هماوری مطلق ۲۲۴۳۰۰ تا ۲۸۵۳۴۰۰ (میانگین ۸۵۵۰۰۰ عدد) می‌باشد. میزان تخم تولیدی ماده‌ها بسته به عوامل گوناگون، بین ۳۶۰۰۰۰ تا ۷۷۰۰۰۰۰ عدد تخم می‌گذارند.

فصل تخمریزی در بهار و پاییز است. جهت تولید مثل به آبهایی با دمای ۹ تا ۱۷ درجه مهاجرت می‌کنند.

توسعه جنینی تخم فیل ماهی در دمای ۸ تا ۱۱ درجه سانتیگراد، ۲۰۰ تا ۲۴۰ ساعت و در دمای ۱۵ تا ۱۶ درجه سانتیگراد، ۱۳۰ تا ۱۴۰ ساعت طول می‌کشد.

لارو تازه از تخم بیرون آمده، ۱۱ تا ۱۲ میلیمتر طول دارد که بزرگتر از لارو سایر تاسماهیان است. دوره لاروی تا وقتی که به تغذیه فعال برسند و طول آن‌ها ۲۵ میلیمتر بشود طول می‌کشد. اندازه بچه ماهیان زیر یکساله در اورال به ۱۵ سانتیمتر می‌رسد. دمای ۱۵ تا ۲۶ درجه سانتیگراد، بهترین دما برای رشد لارو و بچه فیل ماهیان است.

از تخمها محافظت نمی‌نمایند. ماده‌ها هر چند سال یکبار بارور می‌شوند.

در شرایط مصنوعی، قابل هیبرید سازی با گونه‌های دیگر است. از ترکیب فیل ماهی ماده، و ماهی نر استرلت یا استرلیاد(Acipenser ruthenus)، گونه‌ای به نام Bester به دست آمده که خاویار بهتر داشته و در آب شیرین قابل نگهداری است.

در ایران برای اولین بار در جهان، طرح تشخیص جنسیت فیل ماهی سه ساله با استفاده از سونو گرافی و با دقت بالای ۹۵٪ با موفقیت انجام شده‌است. این عمل به ویژه برای کسانی که قصد دارند سال‌ها در محیط پرورشی فیل ماهی را با هدف استحصال خاویار نگهداری کنند، حائز اهمیت است. چرا که نیازی به هزینه‌های گزاف نگهداری ماهیان نر تا سن بلوغ ندارند. روش سونوگرافی در تعیین جنسیت فیل ماهی، تنها ۳۰ ثانیه طول می‌کشد و به نسبت روش‌های دیگر رایج، کم خطر تر و کم هزینه تر است.

نسبت فراوانی جنسهای نر و ماده در ماهیان خاویاری نه تنها از نظر بیولوژیک بلکه از نظر تولید خاویار نیز مهم می‌باشد. خاویار در واقع تخمهای ماهی خاویاری ماده رسیده‌است که پس از صید و کشتن ماهی از محوطه شکمی خارج و عمل آوری می‌گردد؛ بنابراین در میزان تولید خاویار علاوه بر نسبت جنسها، درجه رسیدگی جنسی، فواصل بین دو تخمریزی و سن ماده‌ها نیز مؤثر می‌باشد.

ارزش غذایی و اقتصادی

فیل ماهی از ماهیان بسیار گرانبها و به بیانی دیگر، گرانبهاترین ماهی جهان است. خاویار حاصل از آن گرانترین نوع خاویار به نسبت سایر خاویارها می‌باشد.

به نظر برخی واژه خاویار واژه‌ای فارسی و دگرگون‌شدهٔ واژهٔ خاگ‌آور (به معنی تخم‌آور) است.

گوشت آن نیز به صورت تازه، یخ زده یا دودی فروخته می‌شود. ۶۳ درصد وزن بدن این ماهی قابل خوردن است. گوشت تازه آن ۶٫۷ درصد و خاویار آن ۲۵٫۹ درصد پروتئین دارد. در آب‌های ایرانی دریای خزر، ۱۲٫۶ درصد وزن بدن این ماهی از خاویار است. ۲۹٫۷ درصد خاویار تولیدی ایران در سال ۱۳۵۱ از فیل ماهی بود که در سال ۱۳۷۳ این مقدار به ۹٫۵ درصد کاهش یافت.

مصرف خاویار از ابتلا به بیماری افسردگی و بیماری‌های قلبی عروقی پیشگیری می‌کند، چرا که در خاویار غلظت اسیدهای چرب از نوع امگا۳ بسیار بالاست. بعلاوه خاویار غنی از ترکیبی به نام “Ctacosand” است که نوعی الکل چرب با زنجیره بلند است و در بدن به اسیدهای چرب تبدیل می‌شود. این اسیدهای چرب به دست آمده در سنتز میلین (پوشش سلول عصبی) نقش بسزایی ایفا می‌کند. به همین دلیل مصرف خاویار در سلامت سلول‌های عصبی بسیار مؤثر است. در کشورهایی که ماهی و خاویار در عادات غذایی مردم جایگاه ویژه‌ای دارد، میزان ابتلا به افسردگی بسیار کمتر از دیگر کشورهاست. وجود اسیدهای چرب «امگا۳» درخاویار مانع از افزایش کلسترول خون و به دنبال آن باعث پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود. بعلاوه مصرف خاویار در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های آرتریت رومائید (التهاب مفاصل)، بیماری‌های دستگاه گوارش و بعضی از انواع سرطان بسیار مؤثر است.

خاویار از نظر عنصر آهن نیز غنی است و به همین دلیل آن در افراد مبتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن نیز توصیه می‌شود.

خاویار ماده غذایی ارزشمندی است که طبخ نداردو باید به صورت سرد مصرف شود.

صید فیل ماهی

بیشترین صید فیل ماهی در ایران به صیدگاه بندر ترکمن در استان گلستان مربوط می‌شود. صید آن‌ها تا قبل از ممنوعیت حوالی سال ۲۰۰۰ در رودخانه‌های روسیه، بوسیله تورهای ثابت

کنار رودخانه و بیچ ساین انجام می‌شده است.

در سالهای گذشته تا سال ۲۰۱۰، ایران بیشترین سهم را در صید تجاری و صادرات ماهیان خاویاری از جمله فیل ماهی در بین کشورهای حوزه خزر داشته‌است.

در سال ۲۰۱۰ براساس توافق صورت گرفته بین روسای جمهوری کشورهای خزر مقرر شد به منظور بازسازی و حفظ ذخایر، صیدتجاری ماهیان خاویاری به مدت پنج سال در دریای خزر متوقف شود که ایران نیز تاکنون به تعهدات خود در این زمینه پایبند بوده‌است.

براساس آمار سال ۲۰۱۰، مجموع صید و برداشت مجاز ماهیان خاویاری پنج کشور حوزه دریای خزر ۹۸۹ تن ماهی خاویاری نر و ماده و حدود ۸۶ تن سهمیه صادرات خاویار از کل دریای خزر بوده‌است.

در معرض انقراض

در حال حاضر فیل ماهی‌ها به دلیل بلوغ دیررس بیش از سایر گونه‌ها در معرض خطر انقراض قرار دارند.

فیل ماهی در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) قرار دارد و بصورت بحرانی در خطر است(CR).

تکثیر مصنوعی و رهاسازی این ماهی، از دهه ۱۹۷۰ در شوروی سابق شروع شده‌است. در ایران نیز سالیانه صدها هزار بچه فیل ماهی در دریای خزر رهاسازی می‌شوند، اما به نسبت سایر ماهیان خاویاری به ویژه قره برون، تکثیر این ماهی محدود است. از مجموع صیدهای انجام شده ماهیان خاویاری بین سالهای ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۴، در آب‌های زیر ده متر خزر، تنها یک صدم درصد (۰٫۱٪) مربوط به فیل ماهی بوده‌است.

اکسیژن محلول زیر ۶۰٪ برای فیل ماهی خطرناک است.

عوامل محدودکننده جمعیت فیل ماهی

عوامل غیر زیستی: وضعیت هیدرولوژیک رودخانه‌های محل تخمریزی، مثل شدت جریان، کاهش مناطق مناسب تخمریزی، کمبود اکسیژن به ویژه در زمستان

عوامل زیستی: شکارچیان تخم فیل ماهی (نظیر گربه ماهی اسبله، گاوماهیان، ماهی سیم)، شکارچیان لارو فیل ماهی (نظیر شمشیرماهی آب شیرین، اردک ماهیان جوان) و شکارچیان فیل ماهی بالغ (گربه ماهی اسبله).

فیل ماهی داخل دریای خزر، دشمن طبیعی ندارد.

عوامل انسانی: صید غیر مسوولانه، ایجاد موانع در رسیدن به محلهای تخمریزی، آلودگی‌های آبی.

مدیریت میزان آب رودخانه‌ها، جلوگیری از آلاینده‌ها، جلوگیری از صید بی‌رویه و افزایش مصنوعی تعداد بچه ماهیان فیل ماهی برای جلوگیری از نابودی آن پیشنهاد شده‌است.

منابع

1. Sturgeon Specialist Group (1996) Huso huso In: IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.1. www.iucnredlist.org Retrieved on 28 October 2009.